- رشد و توسعه اقتصادی با ظرفیت‌های مناطق آزاد سرعت رشد و توسعه و پیشرفت کشور‌های دنیا با ورود واژه‌های جدیدی بنام مناطق آزاد و ویژه اقتصادی افزایش چشمگیری یافت در ادبیات اقتصادی جهان ظهور نسل‌های مختلف مناطق آزاد و ظرفیت‌ها و ویژگی‌هایی که دارند به اقتصاد کشور‌های هند، چین، کره جنوبی، ترکیه، مالزی، ....سرعت رشد و توسعه و پیشرفت کشور‌های دنیا با ورود واژه‌های جدیدی بنام مناطق آزاد و ویژه اقتصادی افزایش چشمگیری یافت در ادبیات اقتصادی جهان ظهور نسل‌های مختلف مناطق آزاد و ظرفیت‌ها و ویژگی‌هایی که دارند به اقتصاد کشور‌های هند، چین، کره جنوبی، ترکیه، مالزی، امارات متحده عربی مساعدت خاصی نمود.

امروزه از مناطق آزاد و ویژه اقتصادی بعنوان محل تمرین رشد و پیشرفت اقتصادی کشور‌ها نام برده می‌شود، اما آیا در ایران از تجربه موفق کشور‌های پیشرو در این زمینه بدرستی استفاده شده است؟ آیا مناطق آزاد ایران در رشد و توسعه اقتصادی کشورمان تاثیر گذار بوده اند؟ و...

مهندس مجید صفدریمعاون سابق توسعه مدیریت دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور و متخصص بانک و بیمه عملکرد مناطق آزاد ایران و کشور‌های دیگر  به این پرسش ها پاسخ داده اند:

در ادبیات اقتصادی دنیا مناطق آزاد و ویژه اقتصادی دارای چه جایگاه و نقشی در رشد و توسعه و پیشرفت اقتصادی کشور‌ها هستند؟

از اواخر قرن ۱۴ میلادی اولین نسل از مناطق آزاد با رویکرد تجارت به دنیا معرفی شد و از اواسط قرن بیستم نیز نسل‌های بعدی بترتیب با رویکرد و موضوعات تولید محور، خدمات محور و دانش محور به حوزه عمل مناطق آزاد اضافه شده اند و نسل پنجم این مناطق با رویکرد جامع ایجاد گردیده اند و مناطق آزاد بین مرزی و فرامرزی نیز بعنوان نسل‌های ششم و هفتم در حال مطرح شدن و ایجاد هستند.

بر اساس گزارش آنکتاد تعداد ۵۴۰۰ منطقه اعم از آزاد و ویژه اقتصادی در ۱۴۷ کشور جهان تاسیس شده است که بیش از هزار منطقه در ۷ سال اخیر ایجاد شده اند.

بعنوان مثال کشور‌های هند، چین، ترکیه، کره جنوبی، امارات، مالزی، آمریکا و روسیه بترتیب دارای ۳۷۳، ۲۵۴۳، ۱۰۲، ۴۷، ۴۷، ۴۵، ۲۶۲ و ۱۳۰ منطقه آزاد و ویژه اقتصادی هستند.

مناطق آزاد در ادبیات اقتصادی بعنوان ابزار‌های توسعه‌ای هستند و همانطور که در آمار فوق عرض شد در کشور‌های توسعه یافته، کشور‌های در حال توسعه و کشور‌های در حال گذار مورد بهره‌برداری قرار گرفته و استفاده می‌شود.

مناطق آزاد دارای مشوق‌های مالی، مقرارت ویژه گمرکی، تسهیلات سرمایه‌گذاری و تجاری هستند که مهترین ابزار جذب منابع و سرمایه گذاری داخلی و خارجی می‌باشند؛ بنابراین مناطق آزاد و ویژه اقتصادی با داشتن انواع مشوق‌ها و جذب منابع و سرمایه باعث ایجاد اشتغال، افزایش GDP و رشد و توسعه اقتصادی کشور‌ها می‌شوند.

آیا تجربه موفق کشور‌های دنیا در تاسیس و راه اندازی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در ایران بکار گرفته شده است و آیا می‌تواند به رشد و توسعه اقتصاد ایران مساعدت کند؟

با یک مقدمه به سؤال شما پاسخ خواهم داد.

اقتصاد ایران با داشتن بیش از ۱۰ درصد ذخایر نفتی و ۱۸ درصد از ذخایر گازی جهان و همچنین برخورداری از منابع سرشار معدنی به اقتصادی تقریبا وابسته به ذخایر نفتی و معدنی تبدیل شده است که البته طی سالیان گذشته این وابستگی در حال کاهش می‌باشد و همانطور که می‌دانید به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران و اساتید حوزه اقتصاد و مدیریت، ایجاد اقتصاد پایدار در ایران یعنی بدون اتکا به نفت و بکارگیری روش‌ها و راهبرد‌های جدیدی جهت رشد و توسعه اقتصادی است که یکی از این روش‌های تجربه شده در دنیا، مدل اقتصاد پیرامونی و ایجاد و استفاده از ظرفیت‌های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی است که در هند، کره جنوبی، امارات متحده عربی، چین و مالزی و ترکیه و ... توانست رشد و توسعه و پیشرفت اقتصادی ایجاد کند.

مستحضرید که کشور هند به جایگاه پنجم و کشور چین به رتبه دوم و کره جنوبی دارای رتبه یازدهم اقتصادی دنیا است.

اما بنظرم عدم بکارگیری تجربه موفق کشور‌های دنیا در احداث و راه اندازی مناطق آزاد در ایران وجود دارد.

چرا مناطق آزاد ایران بگونه‌ای شایسته و خوب نتوانستند در رشد و توسعه اقتصادی کشورمان مساعدت نماید؟

دلایل مختلف و متعددی وجود دارد، اما بازهم با یک مقدمه سه نکته‌ای پاسخ خواهم داد.

اولا در تمام کشور‌های دنیا ابتدا زیر ساخت‌های لازم اعم از جاده، بندر، فرودگاه، آب، برق، گاز، نیروگاه، بانک، شرکت‌های بیمه و ... را در یک محدوده و منطقه سرزمینی ایجاد می‌کنند و سپس آن محدوده را منطقه آزاد اعلام می‌نمایند و سپس سرمایه گذار داخلی و خارجی جذب می‌نمایند، اما در ایران این سازوکار وجودنداشته و دقیقا برعکس عمل شده است و قبل از ایجاد زیرساخت و شرایط لازم به ایجاد منطقه آزاد اقدام شده.

ثانیا دولت‌ها از ابتدای تاسیس مناطق آزاد هیچ بودجه‌ای از خزانه کشور به سازمان‌های مناطق آزاد جهت ایجاد زیر ساخت‌ها اختصاص نداده اند و این عامل باعث اتلاف برخی منابع شده شده است.

ثالثا طی سالیان گذشته و با تغییرات دولت‌ها و نمایندگان مجالس شورای اسلامی و به دلایل مختلف، مشوق‌ها و ظرفیت‌های مالی و گمرکی و تجاری با چالش‌ها و موانع مواجه شده اند که نتایج آن دلزدگی و رویگردانی سرمایه گذاران و فعالین اقتصادی بوده است؛ بنابراین مهمترین دلایل عدم کارآیی یا کم اثرکذاری مناطق آزاد در رشد و توسعه اقتصاد ایران عبارتند از:

۱- عدم استمرار پایبندی دولت‌ها وبرخی نمایندگان مجالس به روح قانون چگونگی اداره مناطق آزاد و فلسفه ایجاد مناطق آزاد

۲- عدم ایجاد زیر ساخت‌های سخت و نرم در برخی مناطق آزاد

۳- برتری رویکرد سیاسی – اجتماعی- حمایتی مناطق بر رویکرد فنی و اقتصادی در فرآیند‌های ایجاد مناطق آزاد کشور

۴- عدم بکارگیری مدیران کارآمد و دارای تخصص و سوابق مالی، سرمایه گذاری و اقتصادی مناسب و شایسته در هیأت مدیره و ساختار سازمانی برخی سازمان‌های مناطق آزاد و دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی

۵- عدم وجود یکپارچگی مدیریت در مناطق آزاد یعنی علیرغم تاکید قانون که اشعار می‌دارد (((هیات مدیره و مدیر عامل سازمان‌های مناطق آزاد بالاترین مقام تصمیم گیری در کلیه امور اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی منطقه آزاد می‌باشند))) در مناطق آزاد کشور شهردار، فرماندار، شورای شهر و برخی مدیران دستگاه‌های اجرایی وجود دارند.

۶- عدم مفاهمه ملی و اجماع در سطوح تصمیم سازی و تصمیم گیری در خصوص نقش و فلسفه مناطق آزاد در اقتصاد کشور

۷- عدم استفاده از مدل‌های جدید تامین منابع مالی در مناطق آزاد کشور

۸- عدم اجرای بودجه ریزی عملیاتی در سازمان‌های مناطق آزاد کشور

۹- عدم بهره‌برداری از نمونه‌های موفق مناطق آزاد جهان بعنوان بنچ مارک