بی‌گمان کیش با سرمایه‌گذاری قابل توجه در حوزه‌های زیرساختی، ساختمان‌سازی، هتل‌داری، امکانات تفریحی و تسهیلات تجاری، توانسته جایگاهی برای خود در نقشه اقتصادی ایران بیابد. اما دقیق‌تر که می‌نگریم، به ویژه در برخی از ادوار مدیریتی  چند دهه اخیر، ردپای نوعی «توسعه بی‌روح» و شتابزده به چشم می‌خورد؛ توسعه‌ای که گویی از متن و زمینه اجتماعی و فرهنگی خود جدا افتاده و بیشتر با سنجه‌های کمی و اعدادی مثل «تعداد گردشگر»، «ارزش سرمایه‌گذاری» یا «متراژ ساخت‌وساز» سنجیده می‌شود.

با وجود این موفقیت‌های نسبی، پدیده‌هایی چون ناپایداری اجتماعی، نبود انسجام جمعیتی، تغییرات سبک زندگی، آسیب‌پذیری فرهنگی و حتی احساس غربت شهروندان بومی و مهاجر رخ نموده و این پرسش را جدی‌تر کرده که فرهنگ و جامعه ساکن کجای نقشه توسعه بو ده اند؟ به باورم مدیران عاملی چون محمد رضا یزدان پناه، حسین قاسمی، محمد ابراهیم انصاری لاری، غلامحسین مظفری و محمدکبیری از جنس مدیرانی بوده و هستند که ارزش فرهنگ و جامعه را در سیاست های مدیریتی خود مد نظر داشته اند.

فرهنگ، در عمیق‌ترین و دقیق‌ترین معنا، عنصر پیش‌برنده و زیربنایی هر گونه توسعه متوازن و پایدار است. جزیره کیش، با پیشینه غنی فرهنگی ساکنان بومی، وجود آیین‌ها، موسیقی، زبان و سبک زندگی محلی، زیست‌بوم ویژه و ترکیب منحصربه‌فرد اقوام، ظرفیتی است که می‌تواند توسعه کیش را نه فقط به عنوان منطقه‌ای مبتنی بر واردات و مصرف، بلکه به عنوان الگویی برای گفت‌وگو و همزیستی فرهنگی معرفی کند.

فرهنگ نه یک کالای تزئینی پس از فراغت از پروژه‌های اقتصادی، که نیرویی راهبردی و جهت‌بخش برای معماری زیست اجتماعی جزیره است. نادیده گرفتن این عنصر، به معنای ظهور بحران‌های تدریجی؛ از بی‌هویتی گرفته تا دوگانگی عمیق میان جمعیت بومی و مهاجر، کمرنگ شدن سرمایه اجتماعی و پیامدهای پرهزینه‌کننده برای امنیت و تاب‌آوری‌های اجتماعی است.

توسعه پایدار کیش نیازمند نگاهی جامعه‌شناسانه و انسان‌محور است. نقشه توسعه‌ای که فقط جذب سرمایه را ببیند و نیازهای جامعه ساکن و مردم جزیره را به عنوان «متغیری تبعی» لحاظ کند، دیر یا زود با دیوار بی‌اعتمادی، مهاجرت معکوس نخبگان بومی، ایجاد شکاف‌های گروهی، و در نهایت فرسایش احساس تعلق عمومی مواجه خواهد شد.

افزایش فاصله بین «کیش توسعه‌یافته» و «جامعه کیش»، نشانه‌ای روشن از همین نوع رویکرد است. تجمل معماری و پیشرفت‌های سخت‌افزاری تا زمانی که با رفاه اجتماعی، امنیت روانی، امکان مشارکت خلاق، و عدالت فرهنگی و اجتماعی برای همه گروه‌ها تلفیق نشود، نه‌تنها پایداری ندارد، بلکه می‌تواند به موتور بروز آسیب‌های اجتماعی مخرب بدل گردد.

نخست باید اذعان داشت که طی سالیان، اولویت‌های برنامه‌ای و ذهنی مدیران، تحت تأثیر تعاریف جهانی مناطق آزاد، عمدتاً معطوف به شاخص‌های اقتصادی بوده است؛ گویی فرهنگ و جامعه صرفاً تسهیل‌کننده یا حتی مانع بالقوه برای بهره‌وری‌های اقتصادی تلقی شده‌اند. از سوی دیگر، فقدان پیوست جدی فرهنگی و اجتماعی در پروژه‌ها، نبود منابع پایدار مالی برای برنامه‌های فرهنگی، ضعف رسانه بومی و نهادهای اجتماعی، و نگاه بخشنامه‌ای به مقوله فرهنگ، سهم فرهنگ و جامعه را به حاشیه می راند.

شرایط اجتماعی و تجربه زیسته برخی از ادوار کیش به وضوح نشان می‌دهد که رویکرد  در پرانتز قراردادن فرهنگ و جامعه نه‌تنها به زیان منافع اقتصادی جزیره است، بلکه آینده امنیتی و اجتماعی آن را نیز با ابهام مواجه می‌سازد. راه پیش‌رو آن است که «فرهنگ و جامعه» از حاشیه به متن نقشه توسعه منتقل شوند و توسعه اقتصادی، بر محور توسعه انسانی و فرهنگی، بازتعریف شود. براین باورم  که چند راهکار عملی برای تحقق این چشم‌انداز وجود دارد که در ادامه به آن می پردازم. یکی از مهم ترین راهکارها اهمیت دادن و الزام کردن پیوست فرهنگی و اجتماعی برای اجرای پروژه های بزرگ اقتصادی است به گونه ای که   هیچ پروژه اقتصادی، عمرانی و سرمایه‌گذاری، بدون ارزیابی آثار اجتماعی و فرهنگی آغاز نشود. راهکار دیگر توانمندسازی نهادهای فرهنگی، هنری و اجتماعی در جزیره است. ایجاد و تقویت زیر ساخت ها و رویداد های  فرهنگی، رسانه‌های بومی، کانون‌های هنری و اجتماعی با رویکرد مشارکتی و مستقل می تواند به تحقق این چشم انداز کمک شایانی کند.

بدون گفتمان‌سازی برای حفظ و ارتقای هویت بومی،  توسعه فرهنگی و اجتماعی را به متن منتقل نمی کند.تدوین برنامه‌های حمایت از زبان، آیین‌ها و میراث‌ معنوی کیش و روایتگری جامع تاریخچه و هویت جزیره را باید جدی گرفت و با قدرت و قوت دنبال کرد. در کنار آن توجه به عدالت اجتماعی و فرهنگی در توسعه شهری الزامی است. توسعه امکانات آموزشی، ورزشی، تفریحی و فرهنگی در همه محله‌ها و برای همه اقشار؛ با تاکید مضاعف بر اقشار آسیب‌پذیربا توسعه پهنه جزیره و ایجاد سکونتگاه های جدید باید مورد توجه سیاستگذاران جزیره قرار گیرد. بی شک یکی از مهم ترین راهکارها برای تحقق چشم انداز که «فرهنگ و جامعه» از حاشیه به متن نقشه توسعه منتقل شوند ، مشارکت فعال جامعه محلی در سیاستگذاری و اجراست. تشکیل شوراهای مردمی و کارگروه‌های تخصصی اجتماعی و فرهنگی، حضور فعال ساکنان بومی و مهاجر در تصمیم‌سازی‌ها، و ارتباط مستمر با گروه‌های مرجع اجتماعی در این مسیر مدنظر قرار گیرد. علاوه براین دیپلماسی فرهنگی و گفتگوهای بین‌المللی را باید در دستور قرارداد. استفاده از جایگاه بین‌المللی کیش برای برگزاری رویدادهای فرهنگی منطقه‌ای و جهانی، و ارتقاء تعاملات فرهنگی با کشورهای همسایه حوزه خلیج فارس  در این مسیر کارساز خواهد بود. به نظرم امروز کیش  پیام های امید بخشی از استمرار سیاست گذاری فرهنگ و جامعه محور دارد. سنگینی وزن فرهنگ و اجتماع در سیاست های مدیریتی اخیر کیش مشاهده می شود و امیدی دوباره برای تقویت سیاست های خروج فرهنگ و جامعه از حاشیه به متن شکل گرفته است.

اگر سهم فرهنگ و جامعه از قعر نقشه توسعه به صدر آن آورده شود، جزیره کیش می‌تواند گروهی از سرمایه‌های انسانی متنوع، پرنشاط و خلاق را گرد آورد؛ جامعه‌ای که علاوه بر بهره‌گیری از مواهب اقتصادی و گردشگری، خود تولید کننده معنا، هویت و سرمایه فرهنگی می‌شود. چنین جامعه‌ای، تاب‌آور، ایمن، و جذاب برای ساکنان و مهمانان خواهد بود؛ مسیری که تجربه‌های جهانی نیز برآن مهر تأیید زده‌اند و پیش‌زمینه تحقق یک توسعه متوازن، پایدار و آینده‌ساز است.در نقطه مقابل، حاشیه‌نشینی فرهنگ و جامعه، با همه ظواهر فریبنده و رونق کوتاه‌مدت، در نهایت به شکنندگی اجتماعی، تعمیق آسیب‌ها، و از دست رفتن فرصت بی‌بدیل کیش برای تبدیل شدن به الگویی ملی و فراملی خواهد انجامید.

فرجام سخن آن‌که سرنوشت کیش به دست تدبیر مدیرانی است که سهم واقعی فرهنگ و جامعه را در نقشه توسعه جدی بگیرند و باور کنند که آینده جزیره، نه در سازه‌ها و اعداد اقتصادی، که در جان و روان مردمانش رقم می‌خورد.